Từ giảng đường đến thị trường lao động: Sinh viên cần chuẩn bị gì cho kỷ nguyên AI

Báo cáo Future of Jobs 2025 của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) phát đi tín hiệu mạnh mẽ tới lực lượng lao động trẻ: 39% kỹ năng cốt lõi của người lao động sẽ thay đổi vào năm 2030, đồng nghĩa với việc gần một nửa những gì sinh viên đang học hôm nay có thể không còn phù hợp chỉ sau vài năm nữa. Trong bối cảnh AI, dữ liệu lớn, robot và tự động hóa phát triển với tốc độ chưa từng có, WEF nhấn mạnh rằng sinh viên cần chuẩn bị sớm để không bị bỏ lại phía sau.

Kỹ năng đang thay đổi nhanh hơn tốc độ sinh viên tốt nghiệp

Từ năm 2016 đến nay, mức độ gián đoạn kỹ năng dưới tác động của công nghệ không ngừng gia tăng. Đặc biệt, sau đại dịch, sự trỗi dậy của học máy, AI tạo sinh (GenAI), mô hình làm việc từ xa và các hệ thống thông minh đã đẩy nhu cầu về những năng lực mới lên ngưỡng chưa từng có. Mặc dù dự báo cho thấy tốc độ biến động kỹ năng có xu hướng chậm lại — từ 44% năm 2023 xuống còn 39% vào năm 2030 — nhưng đây vẫn là con số rất cao. Điều này đồng nghĩa rằng, nếu không chủ động cập nhật kiến thức và bổ sung kỹ năng mới, phần lớn những gì được học trước khi ra trường có thể nhanh chóng trở nên lỗi thời chỉ trong vài năm sau tốt nghiệp.

Việt Nam nằm trong nhóm chịu sức ép kỹ năng lớn

Báo cáo Future of Jobs 2025 đã đưa ra phân tích về mức độ gián đoạn kỹ năng dự kiến giai đoạn 2025–2030 tại hơn 50 nền kinh tế, đo bằng tỷ lệ phần trăm kỹ năng cốt lõi của người lao động được dự báo sẽ thay đổi trong 5 năm tới. Các quốc gia có mức biến động kỹ năng cao nhất gồm Ai Cập và Zimbabwe (48%), tiếp đến là Colombia, Bồ Đào Nha và Thổ Nhĩ Kỳ (44%). Trong bức tranh chung này, Việt Nam ở mức 37%, tương đương với Latvia, Morocco và Ireland, và cao hơn mức trung bình của nhiều nền kinh tế OECD. Con số này cho thấy lực lượng lao động Việt Nam sẽ tiếp tục đối mặt với yêu cầu thay đổi nhanh chóng về kỹ năng do tác động của công nghệ, chuyển đổi số và dịch chuyển việc làm. Đây là tín hiệu cảnh báo quan trọng đối với sinh viên và người lao động trẻ: chỉ trong vòng 5 năm tới, hơn một phần ba kỹ năng hiện tại có thể không còn phù hợp, buộc mỗi cá nhân phải chủ động học tập suốt đời, cập nhật kỹ năng số, kỹ năng tư duy và các năng lực mới để không bị tụt lại trong thị trường lao động cạnh tranh ngày càng gay gắt.

Các kỹ năng nền tảng dành cho sinh viên trong thời đại mới

Các nhóm kỹ năng dưới đây đang trở thành nền tảng quan trọng nhất của thị trường lao động hiện đại và sẽ tiếp tục gia tăng giá trị trong những năm tới. Đây cũng là bộ kỹ năng mà sinh viên cần chuẩn bị ngay từ giảng đường để đáp ứng kỳ vọng tuyển dụng của doanh nghiệp trong thập kỷ mới. Đứng đầu danh sách là tư duy phân tích, kỹ năng cốt lõi được phần lớn nhà tuyển dụng coi là yêu cầu bắt buộc, đòi hỏi khả năng đọc hiểu vấn đề, xử lý dữ liệu và đưa ra quyết định dựa trên chứng cứ. Tiếp theo là tư duy sáng tạo, ngày càng quan trọng trong kỷ nguyên AI, nơi những ý tưởng mới, giải pháp mới và mô hình kinh doanh mới trở thành yếu tố tạo nên khác biệt của con người. Khả năng linh hoạt, kiên định và thích ứng nhanh cũng là năng lực không thể thiếu, bởi thị trường lao động biến động liên tục và ưu tiên những người có khả năng thích ứng nhanh và chủ động nắm bắt cơ hội.

Kỹ năng lãnh đạo và ảnh hưởng xã hội không còn là đặc quyền của cấp quản lý mà dần trở thành kỹ năng phổ quát đối với sinh viên, thể hiện qua khả năng dẫn dắt nhóm, truyền cảm hứng và giao tiếp thuyết phục trong các môi trường học tập và làm việc. Song song với đó, động lực tự thân và năng lực tự học được xem là “kỹ năng vàng” trong bối cảnh tri thức biến đổi nhanh; sinh viên cần chủ động làm mới mình thay vì trông đợi hoàn toàn vào các chương trình đào tạo cố định. Bên cạnh các kỹ năng mềm, hiểu biết công nghệ cũng là yêu cầu bắt buộc ở hầu hết ngành nghề hiện nay, bao gồm khả năng nắm bắt cách thức hoạt động của AI, hiểu nền tảng về dữ liệu, sử dụng thành thạo các công cụ số và bảo vệ an toàn thông tin cá nhân.

Bên cạnh đó, những năng lực như tư duy hệ thống, khả năng nhìn nhận bức tranh tổng thể và hiểu mối liên kết giữa các yếu tố, cùng tinh thần ham học hỏi và học tập suốt đời, đều được các doanh nghiệp hàng đầu đánh giá cao và xem là dấu hiệu của một nhân sự có tiềm năng phát triển. Sinh viên cũng cần trang bị năng lực phối hợp và làm việc hiệu quả trong nhóm, nhất là trong bối cảnh nhiều doanh nghiệp chuyển sang mô hình vận hành linh hoạt, kết nối đa bộ phận và yêu cầu khả năng hợp tác giữa các chức năng khác nhau. Cuối cùng, kỹ năng về môi trường và phát triển bền vững đang dần trở thành tiêu chuẩn toàn cầu khi báo cáo ESG được áp dụng rộng rãi trong chuỗi cung ứng, đòi hỏi người lao động phải am hiểu về phát thải và giảm phát thải, khả năng thích ứng khí hậu và kinh tế tuần hoàn để đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của thị trường lao động quốc tế.

Chủ động là chìa khóa để không bị tụt lại

Tiếp cận sớm những nhóm kỹ năng mới ngay từ khi còn học đại học sẽ giúp sinh viên mở rộng đáng kể cơ hội việc làm và tạo lợi thế cạnh tranh khi bước vào thị trường lao động. Ngược lại, những kỹ năng mang tính lặp lại như thao tác thủ công, vận động đơn điệu, đọc – viết – tính toán cơ bản hay kiểm soát chất lượng giản đơn đang nhanh chóng mất dần giá trị trong bối cảnh tự động hóa và AI ngày càng phổ biến. Chúng vẫn quan trọng ở mức nền tảng, nhưng không thể được coi là trụ cột để xây dựng sự nghiệp lâu dài. Sinh viên không nên dựa vào chúng như một lợi thế chính khi tìm kiếm việc làm.

Để thích ứng với giai đoạn việc làm mới, sinh viên cần chủ động triển khai ba định hướng quan trọng ngay từ hôm nay. Thứ nhất, hãy coi việc học lại – học thêm – học liên tục là chiến lược cá nhân, bằng cách học về AI, phân tích dữ liệu, lập trình căn bản; tham gia các khóa học ngắn hạn, chứng chỉ ngắn hạn được công nhận quốc tế; và thực hiện các dự án thực tế để rèn luyện kỹ năng vận dụng. Thứ hai, hãy kết hợp hài hòa giữa kỹ năng công nghệ và kỹ năng con người. Một ứng viên nổi bật trong thập kỷ tới sẽ là người biết kết hợp nhuần nhuyễn giữa khả năng sử dụng công nghệ và các kỹ năng mềm như sáng tạo, giao tiếp, lãnh đạo – những điều mà máy móc khó có thể thay thế. Thứ ba, duy trì thói quen liên tục cập nhật tri thức và thử thách bản thân, bởi ngày nay, một nửa lực lượng lao động toàn cầu đã bắt đầu tham gia các chương trình đào tạo lại và nâng cấp kỹ năng làm việc của bản thân. Không chuẩn bị từ sớm đồng nghĩa với việc tự đánh mất lợi thế ngay trong những năm đầu tiên của sự nghiệp.

Trong bối cảnh kỹ năng thay đổi nhanh và yêu cầu tuyển dụng ngày càng khắt khe, sự chủ động của mỗi sinh viên chính là chìa khóa để nắm bắt cơ hội và đứng vững trong thị trường lao động hiện nay và trong tương lai.

Anh Dũng