Một số giải pháp thúc đẩy khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa

Việt Nam có kho tàng văn hóa vô giá với những di tích lịch sử – văn hóa, kiến trúc nghệ thuật, khảo cổ, thắng cảnh, lịch sử cách mạng; lễ hội dân gian, lịch sử và tôn giáo; làng nghề truyền thống; trò chơi dân gian. Cùng đó là nghệ thuật ẩm thực, trang phục truyền thống, phong tục tập quán….

Bài viết đánh giá thực trạng hoạt động khởi nghiệp trong lĩnh vực văn hóa hiện nay. Trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp nhằm thúc đẩy khởi nghiệp trong lĩnh vực văn hóa, góp phần tạo động lực mới cho sự tăng trưởng và phát triển đất nước một cách bền vững.

1. Một số vấn đề về khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa

Khởi nghiệp là những nỗ lực thực hiện các quyết định về sản xuất, kinh doanh, có thể dưới hình thức tự thuê, tự doanh, làm việc một mình, thành lập một doanh nghiệp mới hoặc mở rộng doanh nghiệp hiện tại. Khởi nghiệp là cả một hành trình để người trẻ tìm kiếm cơ hội thực hiện hóa giấc mơ sản sinh của cải xã hội và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, trong đó, đổi mới, sáng tạo là yếu tố cốt lõi quyết định sự sống còn của doanh nghiệp.

Khởi nghiệp đổi mới sáng tạo (startup) là quá trình khởi nghiệp dựa trên ý tưởng sáng tạo, tạo ra sản phẩm mới; hoặc sản phẩm cũ nhưng có điểm khác nổi trội, ưu việt hơn so với những sản phẩm, dịch vụ đã từng có trên thị trường và được phát triển nhanh chóng vượt bậc. Theo khoản 1 Điều 2 Thông tư 01/2018/TT-BKHCN, doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo là doanh nghiệp có khả năng tăng trưởng nhanh dựa trên khai thác tài sản trí tuệ, công nghệ, mô hình kinh doanh mới và có thời gian hoạt động không quá 5 năm kể từ ngày được cấp Giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp lần đầu1.

Văn hóa là tập hợp các đặc trưng tiêu biểu về tinh thần, vật chất, tri thức và xúc cảm của xã hội hoặc một nhóm người trong xã hội; văn hóa không chỉ bao gồm văn học và nghệ thuật, mà còn cả phong cách sống, phương thức chung sống, các hệ giá trị, truyền thống và niềm tin. Các lĩnh vực văn hóa chủ yếu, bao gồm: Triết lý sống và những tư tưởng mang tính đặc thù của Việt Nam, như tư duy lưỡng hợp, lối sống tình nghĩa, đoàn kết gắn bó với họ hàng, làng nước; phong tục tập quán, như phong tục hôn nhân, lễ tết, lễ hội; tín ngưỡng và tôn giáo, như tín ngưỡng phồn thực, sùng bái tự nhiên và sùng bái con người; ngôn ngữ; văn học; nghệ thuật.

Việt Nam có tiềm năng to lớn cho khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa. Nền văn hóa truyền thống phong phú, đa dạng, đặc sắc và nhân bản của Việt Nam là mảnh đất hứa hẹn đối với hoạt động khởi nghiệp đổi mới sáng tạo. Thêm vào đó, hầu hết các giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam còn chưa được khai thác, hoặc mới được khai thác ở quy mô nhỏ lẻ, ở tầng nấc bên ngoài chứ chưa đi vào chiều sâu. Điều này có nghĩa còn rất nhiều “dư địa” để những người trẻ khai phá, lựa tìm và đầu tư sáng tạo.

2. Thực trạng khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa

* Ưu điểm

Một là, hoạt động khởi nghiệp đổi mới sáng tạo nói chung, khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa nói riêng được Đảng, Nhà nước ta đặc biệt quan tâm. Nhiều đề án về hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo đã được Chính phủ ban hành. Một số chính sách của Chính phủ cũng tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát triển doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo. Bên cạnh đó, nhiều đơn vị và tổ chức hỗ trợ sự phát triển đổi mới sáng tạo trực thuộc Chính phủ Việt Nam được thành lập…

Hai là, công tác tuyên truyền, giáo dục thanh niên khởi nghiệp trong lĩnh vực văn hóa được tiến hành có hiệu quả. Chính phủ đã phối hợp cùng các bộ, ban, ngành triển khai nhiều hoạt động thúc đẩy khởi nghiệp triển đổi mới sáng tạo.

Ba là, trong vài năm trở lại đây, sự ra đời của những doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa ngày càng nhiều và đa dạng. Xu hướng số hóa các di sản cũng cho ra đời những khởi nghiệp sáng tạo mới, góp phần vào định hình những xu hướng mới cho sáng tạo trên nền tảng văn hóa. Thanh niên Việt Nam có khát vọng vươn lên khẳng định bản thân, tràn đầy quyết tâm, sẵn sàng học hỏi và không ngại thích nghi để hướng tới thành công. Nhiều người trẻ dấn thân, vượt qua khó khăn và khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa thành công.

Bốn là, hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo tại Việt Nam đang chuyển giao sang một giai đoạn mới, với sự hỗ trợ chặt chẽ từ Bộ Khoa học và Công nghệ, cùng sự đồng thuận của các bộ, ngành và địa phương. Hệ sinh thái khởi nghiệp ngày nay bao gồm đầy đủ các thành phần quan trọng như cá nhân, tổ chức khởi nghiệp, nhà đầu tư thiên thần, quỹ đầu tư mạo hiểm, và các cơ sở hỗ trợ. Các liên kết giữa chính sách, tài chính, văn hoá, thị trường, nhân lực và các hỗ trợ khác ngày càng chặt chẽ, thúc đẩy tinh thần kinh doanh và đổi mới sáng tạo. Vị thế hệ sinh thái khởi nghiệp của Việt Nam ngày càng được cải thiện trên trường quốc tế.

Năm là, nhiều đơn vị hỗ trợ khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trên cả nước đã hình thành, cả từ khu vực tư nhân, khu vực công và cả các tổ chức quốc tế, dưới nhiều mô hình rất phong phú. Gần 20 địa phương đã và đang hình thành các trung tâm hỗ trợ khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, gần 100 cơ sở ươm tạo, tổ chức thúc đẩy kinh doanh đã và đang hoạt động2, nhiều trung tâm khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo của quốc tế đã mở chi nhánh hoặc phối hợp mở các không gian đổi mới sáng tạo tại Việt Nam. Mô hình trung tâm hỗ trợ khởi nghiệp đổi mới sáng tạo rất đa dạng, hiện đang nhiều bên làm, với nhiều cách thức khác nhau, từ Trung ương đến địa phương, từ các cơ sở giáo dục đại học, viện nghiên cứu, các tập đoàn đến các tổ chức chính trị xã hội, tổ chức quốc tế.

* Hạn chế

Thứ nhất, khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa chưa được quan tâm đúng mức. Mọi sự chú ý dường như chỉ hướng tới các startup trong những lĩnh vực có triển vọng cao, như: kinh tế, tài chính, công nghệ thông tin, thương mại, dịch vụ… còn trong lĩnh vực văn hóa, hầu như chưa được quan tâm một cách đầy đủ, trong khi đây là một lĩnh vực có những đặc thù và khi thành công có thể đạt được mục tiêu kép cả về kinh tế lẫn sức mạnh mềm văn hóa và phát triển bền vững.

Thứ hai, tổng lượng đầu tư vào các doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo của Việt Nam vẫn còn thấp hơn khá nhiều so với các nước như Indonesia, Malaysia, Ấn Độ… Mới có 20% doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo tại Việt Nam đưa sản phẩm, dịch vụ mới ra thị trường quốc tế3. Các dự án startup Việt chưa đủ hấp dẫn, chưa hướng tới những sản phẩm, dịch vụ có tính chất đột phá dựa trên công nghệ cao, sáng chế mới. Thông thường vẫn chỉ làm lại những sản phẩm, dịch vụ đã có ở những nơi khác.

Thứ ba, kinh doanh trong lĩnh vực văn hóa là công việc khó khăn, phức tạp, đầy rủi ro. Tỷ lệ tồn tại của các doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa thường chỉ là 5-10% sau 3-5 năm hoạt động. Năm 2018, ở Việt Nam có khoảng 140 không gian sáng tạo về nghệ thuật, đến năm 2022, hầu hết đã dừng hoạt động và tuy đã xuất hiện thêm những startup mới nhưng số startup này có nhiều nguy cơ giải thể4.

Thứ tư, việc tiếp cận tài chính của các doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa ở Việt Nam vẫn là thách thức lớn, nhất là đối với khu vực tư nhân. Theo Khảo sát khởi nghiệp đổi mới sáng tạo năm 2023 của Ngân hàng Thế giới (WB), trên hai phần ba (69%) doanh nghiệp được hỏi cho biết gặp khó khăn trong tiếp cận tài chính. Tương tự, gần một nửa các doanh nghiệp khu vực tư nhân tham gia khảo sát PCI năm 2021 nói về khó khăn đó, cao hơn so với năm 20175.

Thứ năm, việc phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo vẫn bộc lộ một số hạn chế bởi hành lang pháp lý chưa đầy đủ, môi trường đầu tư, kinh doanh còn một số “điểm nghẽn”, ảnh hưởng đến huy động các nguồn lực. Thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ phận cấu thành hệ sinh thái khởi nghiệp, ví dụ như: truyền thông, tiếp nhận chính sách, thành lập và quản lý các quỹ hỗ trợ đầu tư và quỹ đầu tư mạo hiểm; giữa các trường đại học, viện nghiên cứu, các vườn ươm khởi nghiệp để hình thành các giải pháp đồng bộ và có tính khả thi cho hoạt động khởi nghiệp.

Thứ sáu, quản trị nhân sự là yếu tố vô cùng quan trọng, quyết định thành công hay thất bại của doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo. Tuy nhiên, nhiều startup hiện nay, việc quản trị nhân sự chủ yếu dựa trên kinh nghiệm chủ quan cá nhân. Nhiều startup thiếu hụt nhân sự chuyên môn trong cấu trúc đội ngũ, tuyển chọn sinh viên thực tập, sinh viên mới ra trường chưa có nhiều kinh nghiệm. Một số startup sử dụng nhân sự là người thân hoặc bạn bè, dẫn đến tình trạng xung đột, bất đồng và căng thẳng khó giải quyết, sự nghiêm túc và kỷ luật của tổ chức bị thách thức nghiêm trọng. Việc triển khai ứng dụng chuyển đổi số còn chậm, chủ yếu thực hiện ở một số địa phương, thành phố lớn.

3. Một số giải pháp thúc đầy khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa

Một là, tiếp tục xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật, tạo khuôn khổ pháp lý thuận lợi cho khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa.

Quán triệt sâu sắc quan điểm, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước nhằm nâng cao nhận thức của các cấp, ngành, địa phương và toàn xã hội về vai trò, vị trí của văn hóa, của khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa đối với phát triển kinh tế – xã hội. Tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện khung khổ pháp lý để tạo cơ sở pháp lý, “khơi thông” nguồn lực thúc đẩy khởi nghiệp văn hóa phát triển trong thời kỳ hội nhập quốc tế.

Xây dựng và hoàn thiện các cơ chế, chính sách linh hoạt đối với hoạt động khởi nghiệp trong lĩnh vực văn hóa, nhất là các văn bản quy phạm pháp luật định liên quan tới công tác quản lý (kiểm duyệt, thẩm định tác phẩm, quyền sở hữu trí tuệ…), hỗ trợ (ưu đãi về thuế, vốn, mặt bằng…) và tài trợ (các quỹ, tổ chức bảo trợ nghệ thuật, hiến tặng…) để tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động sáng tạo, sản xuất, kinh doanh sản phẩm và dịch vụ từ văn hóa.

Bổ sung chỉ số thống kê về ngành công nghiệp văn hóa vào hệ thống chỉ tiêu thống kê quốc gia,

để trên cơ sở dữ liệu này, có chính sách đầu tư, lộ trình phát triển phù hợp đối với toàn ngành công nghiệp văn hóa nói chung và từng ngành công nghiệp văn hoá nói riêng. Rà soát hệ thống pháp luật hiện hành về bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ, tăng cường thực thi các quy định nhằm làm lành mạnh hóa thị trường văn hóa, củng cố niềm tin của những người làm công việc dựa trên sự sáng tạo.

Hai là, tạo dựng hệ sinh thái khởi nghiệp cho cộng đồng khởi nghiệp nhằm tạo ra môi trường thuận lợi để hình thành và phát triển các doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa.

Cần tạo dựng hệ sinh thái phù hợp cho cộng đồng startup trong lĩnh vực văn hóa. Hỗ trợ các tổ hợp sáng tạo, không gian làm việc chung, không gian biểu diễn, trưng bày, triển lãm… Thúc đẩy kết nối mạng lưới, trao đổi kiến thức và thực hành trong cộng đồng chuyên môn giữa các trường đại học, viện nghiên cứu, câu lạc bộ, “vườn ươm sáng tạo”, doanh nghiệp, giới truyền thông và đặc biệt là với những “nhà đầu tư thiên thần” quan tâm đến lĩnh vực văn hóa.

Việc phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo nhằm mục tiêu tạo môi trường thuận lợi để các doanh nghiệp hình thành và phát triển, tạo ra giá trị vượt trội. Vì vậy, hệ sinh thái cần thiết phải có hành lang pháp lý, chính sách cụ thể, được trợ lực từ Trung ương đến các địa phương, huy động nguồn lực trong nước lẫn ngoài nước.

Thực hiện nghiêm công văn Số: 3701/BKHCN-PTTTDN, ngày 20/12/2021
V/v hướng dẫn hình thành và phát triển trung tâm hỗ trợ khởi nghiệp đổi mới sáng tạo tại bộ, ngành, địa phương, tổ chức có tiềm năng phát triển khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, trong đó nhấn mạnh, việc hình thành trung tâm phải căn cứ vào nguồn lực nội tại và nhu cầu thực tiễn của địa phương, định hướng trung tâm trở thành hạt nhân kết nối và phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo tại địa phương, là đầu mối kết nối, khai thác các nguồn lực, liên kết vùng và quốc gia và quốc tế. Hình thành và phát triển cộng đồng khởi nghiệp đổi mới sáng tạo liên kết xung quanh Trung tâm, chủ động tương tác, chia sẻ, hỗ trợ về khởi nghiệp đổi mới sáng tạo.

Ba là, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực cung cấp cho các startup đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa

Nguồn nhân lực hiện là một trong những thách thức lớn đối với các startup trong lĩnh vực văn hóa. Do đó, bên cạnh việc đổi mới, cải thiện hiệu quả đào tạo về chuyên môn, nghiệp vụ, rất cần quan tâm trang bị kiến thức, kỹ năng kinh doanh trong lĩnh vực văn hóa, bổ sung các môn học về marketing, quản trị kinh doanh, giáo dục nghệ thuật, nghiên cứu thị trường…

Để xây dựng nguồn nhân lực cung cấp cho các startup đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa, cần tích cực đổi mới mục tiêu, nội dung chương trình, phương pháp đào tạo của các cơ sở giáo dục, đào tạo trong cả nước. Tăng cường cơ sở hạ tầng, thiết bị, đảm bảo các điều kiện vật chất cho đào tạo nguồn nhân lực. Thúc đẩy kết nối mạng lưới, trao đổi kiến thức và thực hành trong cộng đồng chuyên môn giữa các trường đại học, viện nghiên cứu, câu lạc bộ, “vườn ươm sáng tạo”, doanh nghiệp, giới truyền thông và đặc biệt là với những nhà đầu tư quan tâm đến lĩnh vực văn hóa. Nâng cao hiệu quả hợp tác quốc tế về đào tạo nhân lực cho các startup đổi mới sáng tạo.

Bốn là, tổ chức tốt các sự kiện khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa

Tăng cường tổ chức các cuộc tọa đàm, hội thảo, hội thảo khoa học về khởi nghiệp đổi mới sáng tạo; tổ chức triển lãm, trưng bày các sản phẩm/dịch vụ của doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa; các cuộc thi ý tưởng, dự án, thi thuyết trình, gọi vốn đầu tư, thi kỹ năng đặc thù của cá nhân, doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa; hoạt động kết nối đầu tư – doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa; hoạt động kết nối cố vấn, huấn luyện viên khởi nghiệp – doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa; hoạt động kết nối nhân lực cho khởi nghiệp đổi mới sáng tạo và các hoạt động khác.

Năm là, xây dựng thị trường văn hóa lành mạnh, tạo điều kiện cho các startup đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa thành công

Thị trường văn hóa là nơi diễn ra quá trình tương tác giữa bên cung và bên cầu, trong đó các sản phẩm và dịch vụ văn hóa được lưu thông và thực hiện tuân theo các quy luật thị trường. Các startup đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa muốn thành công phải xây dựng một thị trường văn hóa lành mạnh, cạnh tranh sòng phẳng. Do đó, cần tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, bảo vệ quyền tác giả và quyền liên quan, xử lý nghiêm minh các vi phạm. Có các hình thức khen thưởng, động viên kịp thời các startup thành công, có đóng góp thiết thực cho sự phát triển văn hóa của đất nước, như các giải thưởng, danh hiệu, hình thức tôn vinh nhằm lan tỏa và nhân rộng những mô hình khởi nghiệp hiệu quả.

Sáu là, khai thác hiệu quả công nghệ số để thúc đẩy khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa.

Trong quá trình gia tăng giá trị cho những nền tảng văn hóa và di sản hiện tại, cần khai thác triệt để sức mạnh công nghệ số. Việc chuyển hướng kinh doanh từ trực tiếp sang trực tuyến, ứng dụng các nền tảng công nghệ số vào quá trình quản lý, vận hành doanh nghiệp; song song với tìm kiếm các giải pháp thúc đẩy marketing; thương mại điện tử và đặc biệt là khai thác tài nguyên bản địa, tối ưu hóa công nghệ vào sản xuất là cách để nhiều doanh nghiệp khởi nghiệp tạo nên giá trị đột phá.

Như vậy, khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa giữ vai trò vô cùng quan trọng, đang đứng trước nhiều cơ hội cũng như khó khăn, thách thức cần vượt qua. Các giải pháp thúc đẩy khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa cần được thực hiện một cách thống nhất, đồng bộ, từ việc hoàn thiện cơ chế chính sách, tạo dựng hệ sinh thái khởi nghiệp, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, cho đến việc xây dựng thị trường văn hóa, trong đó, quan trọng nhất là yếu tố con người. Có như vậy mới thúc đẩy mạnh mẽ khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa, góp phần tạo động lực mới cho sự tăng trưởng và phát triển đất nước một cách bền vững.

Tài liệu tham khảo:

¹Thư viện pháp luật, Thông tư quy định tổ chức quản lý đề án “Hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo quốc gia đến năm 2025”, https://thuvienphapluat.vn, ngày 12/4/2018.

² Hoàng Giang, Phát triển các trung tâm khởi nghiệp đổi mới sáng tạo: Tránh chồng chéo, lãng phí nguồn lực, https://baochinhphu.vn, ngày 24/11/2023.

³Vì sao khởi nghiệp đổi mới sáng tạo của Việt nam vẫn “thua chị kém em”? https://baomoi.com, ngày 3/5/2024.

⁴ Từ Thị Loan, Gian truân khởi nghiệp văn hóa, nghệ thuật, https://ct.qdnd.vn, ngày 8/1/2022.

⁵Hạnh Lê, Tiếp cận tài chính vẫn là thách thức lớn với startup Việt, https://diendandoanhnghiep.vn, ngày 01/5/2024.

TS. Trần Thị Ngọc Minh

Khoa Kinh tế chính trị, Học viện Báo chí và Tuyên truyền

CN. Lê Thu Thảo

Ủy ban kiểm tra Quận ủy Cầu Giấy